Kendilerine mahsus lisanları, müzikleri, manileri ve kelamlı anlatıma dayanan tarihleri ile yüzyıllardır Farsça konuşan Afgan halkın içerisinde olmalarına karşın kimliklerini müdafaayı başaran Merviler, nüfuslarının az olmasına karşın kişisel gayretleri ile özlerinden kopmuyor. a
Merviler, yaşadıkları yerlerde ve kendi ortalarında Azerbaycan Türkçesine yakın olan Mervi lisanında konuşuyor ve çocuklarına bu lisanı öğretiyor.
Kimi vakit bir ortaya geldiklerinde, büyükler küçüklere kendi kültürlerine mahsus mani ve müzikler söylüyor, öyküler anlatıyor.
Merviler, cet yurdu Azerbaycan’ı bir defa olsun görebilme umudunu her vakit canlı tuttuklarını belirterek, çocuklarına köklerinin bu ülke olduğunu anlatıyor.
.
Afganistan’da Özbek ve Türkmenler en geniş Türki etnik kümelerini oluşturuyor. Fakat, Selçukiler, Afşarlar, Timuriler ve Merviler üzere nüfusları çok daha az Türk kökenli etnik kümeler da bulunuyor.
Özbek ve Türkmenler çok büyük oranda lisan ve kültürlerini korurken, kelam konusu azınlık kümeler ise büyük oranda Fars kültürünün hakimiyetine girmiş durumda. Günlük hayatta çoklukla Darice (Farsça’nın Afganistan’da konuşulan lehçesi) konuşan Selçukiler, Afşarlar ve Timuriler üzere Türk azınlığın tersine Merviler, nüfuslarının azlığına karşın lisan ve kültürlerini büyük oranda müdafaayı başardı.
.
AZERBAYCAN’DAN ÇIKTILAR
Mervilerin kökeni, Azerbaycan’a dayanıyor. Kendilerine nazaran, Merviler 16-18’inci yüzyıllarda İran’ı yöneten Safaviler devrinde Azerbaycan bölgesinden bugün Türkmenistan’da bulunan Merv kentine sürüldü.
Ancak, Merv’de yaşadıkları problemler nedeniyle tekrar göç etmek zorunda kalarak Özbekistan, Afganistan ve İran’a dağıldılar. Merv’den gelmeleri nedeniyle de artık etrafları tarafından Mervi olarak tanımlanır oldular.
Bugünün Afganistan Mervileri ise yüklü olarak Herat vilayetinde yaşıyor. Vilayetin Zinde Can ilçesinin Şekiban köyü ise büsbütün Mervilerden oluşuyor.
Köye girer girmez, Mervilerin kendi ortalarında kendilerine has Mervi lisanında konuştukları görülüyor, birbirlerine bu lisanda selam veriyor ve hal hatır soruyor.
Şekiban köyünde, yaklaşık 80 yıldır eğitim veren Ebu Mensur Ali okulundaki tüm öğretmen ve öğrenciler de Mervi. Kendi ortalarında Mervi lisanında konuşuyorlar lakin eğitimi Farsça görüyorlar.
.
KİMLİKLERİNDE TÜRK YAZIYOR
Mervi lisanı büyük oranda Azerbaycan Türkçe’sine benziyor lakin içerisinde Darice ve Türkmence’nin de önemli bir tesirinin olduğu görülüyor.
Köy ve civarında 5 bin, Herat genelinde ise 7 bin Mervi ailesinin olduğu varsayım ediliyor. 2019’da azınlıkların da kimlik evraklarına aidiyetlerini yazma hakkı kazanmasıyla, Merviler, kimliklerindeki etnik aidiyet kısmına “Türk” yazmaya başladı. Böylelikle birçok Mervi, kimliklerine “Türk” yazdırabilmek için yeni kimlik aldı.
Merviler, yüklü olarak hayvancılık, çiftçilik, dokumacılık, devlet memurluğu, ipekçilik ve safran ticareti işleriyle geçimlerini sağlarken, Taliban öncesi hükümetlerin devirlerinde askerlik mesleğini de icra etti.
Öte yandan Merviler, Türk-Fars-İslam geleneğinde sıkça geçen isimleri kullanıyor.
MERVİCE KELAMLIK YAZDI
Araştırmacı-yazar Gulam Haydar Dost, yaklaşık 40 yıl asker olarak hizmet verdikten sonra Albay rütbesinden emekli olan Mervilerden. Emekliliğinden sonra Merviler hakkında araştırmalarına yük veren Dost, genç Mervilere lisan ve kültürlerini aktarabilmek için Mervice-Türkçe-Farsça bir kelamlık hazırladı.
Dost, Mervilerin tarihi ve kültürleri hakkında şu tabirleri kullandı:
“Bazı tarihi kaynaklara nazaran, Merviler 1600’lerde Safeviler devrinde günümüz Azerbaycan’ın güneybatısında bulunan bir bölgeden Merv’e yerleştirilmiş. Burada Şii oldukları için rahat edememişler ve yaklaşık 250 yıl evvel de Merv’den Herat’a göç etmişler. Yıllar içerisinde Mervi Türklerinin hepsi sünnileşti. Merviler, ortadan 200 yıldan fazla bir vakit geçmesine karşın lisanlarını ve geleneklerini unutmadı. Bu mühlet zarfında Afgan idaresince Mervilere pek ilgi ve alaka da gösterilmedi. Lisanımızda şu an okunacak rastgele bir kitap bulunmamakta ve şu an yalnızca aileler ortasında konuşularak yaşatılmış bir lisandır.”
Afganistan’da yaşanan kuraklık ve uzun yıllar süren istikrarsızlık nedeniyle Mervilerin önemli oranda İran, Türkiye ve Avrupa ülkelerine göç verdiğini aktaran Dost, “Her ne kadar lisanımızı korumak için uğraşsak da etrafın tesiriyle lisanımıza kimi Farsça sözler yerleşmiş. Yüzyıllar öncesinden gelen örf ve adetler hala yaşatılıyor. Her bir Mervi Türkünün isteği geldiği cet topraklarını tekrar görmektir.” tabirlerini kullandı.
.
ANADİLDE EĞİTİM İSTİYORLAR
Dost, lisan ve kültürlerini geliştirme gayesinde olduklarını belirterek, Afganistan’ı yöneten Taliban’dan istedikleri talepleri hakkında da şu biçimde konuştu:
“Bizim isteğimiz lisanımızın güçlendirilmesi. Kendi lisanımızda eğitim almak istiyoruz. Bir de işsizlikten çok çekiyoruz ve bu nedenle gençlerimizin birden fazla ülkeyi terk etti. Birtakım siyasi yöneticiler tarafından ayrımcılığa uğradık. Bu nedenle eğitim hakkından yoksun bırakılmışız. Eğitim ve tarım alanlarında takviye bekliyoruz.”
.
Şekiban köyünün bayanları, eşleri ve çocukları çalışırken kendileri de el işi dokuma ve örgüler yaparak, hayvanlara bakarak ve tarlada çalışarak aile geçimlerine katkı sağlıyor
AA muhabirleri için toplanan bir küme bayan, buradaki yaşantılarını anlattıktan sonra, müzikler söyledi ve kıssalar anlattı.
Köyün 80 yaşlarındaki Mercan teyzesi bayanların toplandığı konuta gelerek bitmek bilmeyen gücü ile aşk temalı maniler okudu, öyküler anlattı.
Köyün öteki bayanları ise ellerindeki tefler eşliğinde müzikler söyleyerek eğlendi. Müziklere eşlik eden küçük kızlar da dans ederek, oyunlar oynadı.
55 yaşındaki Rabia Şabanpur, köyün bayanları olarak sık sık bir ortaya geldiklerini belirterek, birbirlerine makus günlerde takviye, yeterli günlerde ise sevinçlerine ortak olduklarını söyledi.
Şabanpur, konut içerisinde bilhassa Mervi lisanında konuşmayı öncelediklerini aktararak, kültürlerini koruyacaklarını kaydetti.
Şabanpur, “Biz Şekibanlı bayanlar halı dokuyoruz. Lisanımızı ve tarihimizi unutmayalım diye bir oğlumu yüksek lisans eğitimi alması için Türkiye’ye gönderdim. Yüksek lisansını tamamlayıp döndü. Daha evvel sayımız çok fazlaydı. Lakin etrafın tesiri ve ekonomik problemler nedeniyle birçok aile İran’a göç etti. Artık bu köyde az sayıda aile olarak yaşıyoruz.” tabirlerini kullandı.
.
ADETLER YAŞIYOR
50 yaşındaki Rabiya Hazretkuli ise kültürel bedellerini müdafaaya sıkı sıkı bağlı bayanlardan bir tanesi. O denli ki aslen Tacik olan kocasına da Mervi Türkçesi öğretmiş.
Evlendikten kısa mühlet sonra artık kendi ortalarında Mervi Türkçesiyle konuştuklarını söz eden Hazretkuli, şunları tabir etti:
“Aradan yüzyıllar geçmesine karşın hala örf ve adetlerimizi yaşatıyoruz. Türkçemizle konuşuyoruz. Olağan ki etrafın tesiriyle lisanımıza bir Farsça karışmış durumda. Çocuklarımın hepsi eğitimli çok şükür. Meskende daha çok Türk kanallarını izliyorum. Azerbaycan kanallarını da çok uygun anlayabiliyoruz. Azerbaycan’a, cet topraklarımıza gitmek ve oraları görmek istiyoruz.”
AA