Rusya topraklarında yer alan Ural Dağları, 1959 kışında müthiş bir olaya sahne oldu.
Yekaterinburg’da bulunan Urallar Politeknik Enstitüsü’nden 10 kişilik bir kafile, 23 Ocak günü bir kayak ve dağcılık seferine çıktı. Gruptakilerden dokuzu üniversite öğrencisi, biri de İkinci Dünya Savaşı’nda savaşmış bir vücut eğitimi öğretmeniydi.
23 yaşındaki mühendislik öğrencisi Igor Dyatlov’un liderlik ettiği kafile, toplamda 320 kilometrelik bir arayı kat edecekti. Seyahatin 12 Şubat günü sona ermesi planlanıyordu.
Öğrencilerden biri eklem ağrıları nedeniyle kısa mühlet içinde geri döndü lakin geri kalan herkes yola devam etti. Bilmedikleri şey ise bir daha asla konuta dönemeyecek olduklarıydı…
Günümüzde Dyatlov Geçidi olayı olarak bilinen bu olay, 60 yıl boyunca çeşitli komplo teorilerine bahis oldu. Yedisi erkek ikisi bayan dokuz dağcının vefatını, Sovyetlerin askeri deneyleriyle, Yetilerle hatta uzaylıların müdahalesiyle açıklayanlar oldu. Fakat gerçekler bilim insanlarının titiz çalışmaları sayesinde ortaya çıktı.
ÇADIRLARI BÜSBÜTÜN KARA GÖMÜLMÜŞTÜ
Olaya dönersek… Sonradan bulunan fotoğraf makinelerindeki karelere ve ferdî günlüklerinde yazılanlara bakılırsa dağcılar, 1 Şubat gününü sağ salim tamamlamayı başardı ve bölgede yaşayan Mansilerin lisanında “ölü dağ” ya da “sessiz zirve” manasına gelen Kholat Syakhl’ın karlı yamaçlarına büyük bir çadır kurdu.
Kampçıların planlanan tarihte varış noktasına ulaşamamış olması ailelerinde ve arkadaşlarında telaş uyandırdı. Bunun üzerine dağcıları aramak için Kholat Syakhl’a bir takım gönderildi. Takım kampın kurulduğu noktaya ulaştığında kafilenin çadırının kara neredeyse büsbütün gömülmüş halde olduğunu gördü. Üstelik çadır içeriden dışarı kesilerek açılmış üzereydi.
Bir sonraki gün, kafile üyelerinin kimilerinin cansız vücutları bir sedir ağacı yakınlarında bulundu.
Sonraki aylarda karlar eridikçe, tüyler ürperten gerçek de yavaş yavaş ortaya çıkmaya başladı. Ekip üyelerinin cesetleri yamacın dört bir yanına dağılmıştı. Kimilerinin üzerinde giysileri yoktu. Kimilerinin kafatasları ve kaburgaları parçalanıp açılmıştı. Kimilerinin gözleri, bir adedinin ise lisanı yerinde değildi.
Sovyet müfettişler 26 Şubat günü çadırı bu halde buldu (Kaynak: Wikipedia By Anonymous / Soviet investigators – “Mysterious Deaths of 9 Skiers Still Unresolved”, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=11703788)
GİZEM KOMPLO TEORİLERİNİ TETİKLEDİ
Cesetlerin her biri dehşetli bir yapbozun modülleri üzereydi lakin hiçbir modül başkasına uymuyordu. O yıllarda yapılan soruşturmada, dağcıların mevt nedeninin “bilinmeyen bir doğal güç” olduğu sonucuna varıldı ve belge kapandı.
Bu vahim olayla ilgili ayrıntıların yok denecek kadar az olması pek çok komplo teorisini de beraberinde getirdi. Üstte da dediğimiz üzere bazıları kampçıların “kocaayak” olarak da bilinen Yeti saldırısına uğradığını tez ederken bazıları de kampçıları öldüren şeyin Sovyet ordusunun gerçekleştirdiği zımnî testler olduğunu tez ediyordu.
Aradan 60 yıl geçti fakat Dyatlov Geçidi’ne dair merak hiç eksilmedi. Nihayet 2019 yılında Rus makamları yeni bir soruşturma yapıldığını ve dokuz kişinin vefatının sorumlusunun bir çığ düşmesi olduğunu dünyaya duyurdu.
“BU NASIL ÇIĞ?” TARTIŞMASI BAŞLADI
Ancak yayımlanan raporda kıymetli bilimsel datalar eksikti. Örneğin “Bu nasıl bir çığ ki hakkında öteki hiçbir kayıt yok?” sorusunun bir cevabı yoktu. Münasebetiyle açıklama pek ikna edici bulunmamıştı.
İlk olarak 1959’da gündeme gelen çığ teorisinin, makul olmayan kimi yanları vardı. Örneğin dağcıların çadırının kara saplandığı noktada yamacın eğimi bir çığ doğuramayacak kadar hafifti. Üstelik 1 Şubat gecesi kar yağmamıştı. Yani yamaçtaki yükü artırıp çığı tetikleyecek bir şey yoktu.
Dahası çığ nedeniyle hayatını kaybedenlerin vefat nedeni genelde boğulma olur. Ama Sovyet dağcıların cesetlerinde künt bir nesneyle darbe almışa benzeyen yaralar ve yumuşak doku hasarları tespit edilmişti.
Üstelik otopsilerle elde edilen bilgiler dağcıların kamp kurmasıyla vefatları ortasında en az 9 saat olduğunu gösteriyordu. Bu da çadır kurmak için karın kazılmasının çığı tetiklemiş olma ihtimalini boşa düşürüyordu.
DEPREM-ÇIĞ KONTAĞI ÜZERİNE ÇALIŞIYORDU
İsviçre’nin federal teknoloji enstitülerinden ETH Zürih’te vazifeli jeoteknik mühendisi Alexander Puzrin de bu 9 saatlik farkı dikkat cazibeli bulanlardandı. Puzrin, kısa bir mühlet evvel zelzelelerin tetiklediği çığlarla ilgili bir makale yayımlamıştı. Makaleye nazaran, iki olay ortasında bazen birkaç dakika bazen de saatler olabiliyordu.
Puzrin, Rusya’da büyümüş olmasına rağmen, Dyatlov Geçidi olayını fakat 10 sene evvel duymuş ve sebeplerinin ne olabileceğine dair çok meraklanmıştı. Johan Gaume ise Lozan’da bulunan bir başka federal teknoloji enstitüsü olan EPFL’de Kar Çığı Simülasyon Laboratuvarı’nın yöneticisiydi. İki bilim insanı Rusya’nın olayla ilgili soruşturma raporunun yayımlandığı tarihlerde tanışmıştı.
Gecikmeli çığların gizemi çözmeye yardımcı olabileceğinden şüphelenen iki uzman, hazırladıkları analitik modeller ve bilgisayar simülasyonlarıyla, dağcıların can verdiği o saatlerde yaşananları tekrarlamak için kolları sıvadı.
Bu araştırmanın Puzrin için şahsî bir değeri de vardı. National Geographic’e konuşan Puzrin, “Rus eşime Dyatlov gizemi üzerine çalıştığımızı söylediğimde, birinci kere bana nitekim hürmetle baktığını gördüm” sözlerini kullandı.
DAĞCILAR GÖRDÜKLERİNE KANMIŞ
İki bilim insanı, yamacın çığı tetiklemek için gereğince dik olmadığı argümanını test etmekle işe başladı. Bunun sonucunda eğimin o kadar da yumuşak olmadığı ortaya çıktı. Kholat Syakhl’ın inişli çıkışlı topografyası karla kaplı olduğundan yumuşak bir imgeye sahipti. Fakat gerçekte yamacın açısı pek çok çığ için minimum hudut kabul edilen 30 dereceye çok yakındı.
Dahası kamp alanında yapılan incelemelerde, dağ üzerinde kümelenmemiş bir kar katmanı olduğu da ortaya çıkmıştı. Bu da tabanı zayıflatıp kayganlaştırıyor ve üst katmandaki karların kolay kolay kaymasına yer hazırlıyordu.
Puzrin, “Yerel topografya dağcılara bir oyun oynamıştı” dedi.
RÜZGÂR DA KIYMETLİ BİR FAKTÖRDÜ
Tabii bir de kar kütlesi problemi vardı. Dağcıların kamp kurmak için yeri kazması yamacın istikrarını bozmuştu fakat çığ düşmesi için fazladan kar yağışı da gerekliydi. Uzmanların varsayımlarına nazaran, rüzgârın saatte 40 kilometre süratle estiği bir durumda çadırın üzerinde 150 santimetrelik bir kar birikmesi gerekiyordu. St. Petersburg’da bulunan Voeikov Ana Jeofizik Gözlemevi’nin meteorolojik kestirimleri de bu varsayımı doğruluyordu.
Dyatalov kümesinin üyeleri, günlüklerine güçlü rüzgâr esintileri olduğunu da yazmıştı. Bunlar muhtemelen yükseklerden kamp alanına büyük ölçüde kar taşıyan dondurucu katabatik rüzgârlardı. Bu güçlü rüzgârlar aslında tehlikeli olan yamacı daha da tehlikeli hale getirmişti ve kampın kurulmasıyla çığın düşmesi ortasındaki 9 saati açıklayan bir faktördü.
Araştırmacıların bilgisayar simülasyonları, Kholat Syakhl’daki çığın çok büyük olamayacağını ortaya koydu. Muhtemelen 4,5-5 metre uzunluğunda bir buz kütlesi düşmüştü. Düşen kesimin bu kadar küçük olması, neden birinci soruşturmada çığ izi bulunamadığını açıklıyor. Buz kütlesiyle birlikte aşağı yuvarlanan kamp alanının üzerinin kısa müddet içinde taze karlarla kapanması mümkün.
YARALARI NASIL AÇIKLAYACAĞIZ?
Ama bu noktada diğer bir soru akla geliyor: Nasıl oldu da bu kadar küçük bir çığ, o kadar travmatik yaralara yol açabildi?
Bilim adamları bu sorunun yanıtını ararken birtakım sıra dışı kaynaklardan faydalandı.
Gaume, National Geographic’e yaptığı açıklamada, 2013 yılında vizyona giren animasyon sineması Frozen’da karın hareketinin gerçekçiliğinden çok etkilendiğini belirtti. Hollywood’a gidip sinemada çalışan animasyon sanatkarlarıyla görüşen Gaume, Frozen’ın animasyon kodunu kendi çığ simülasyon modellerine uyarladı. Bu sayede çığın insan bedeni üzerindeki tesirlerini tekrar yaratmayı umuyordu.
Dyatlov Geçidi olayı tanınan kültürde birçok imale da ilham kaynağı oldu. Örneğin 2015 yılında kullanıcılarla buluşan bilgisayar ve konsol oyunu Kholat’ta Dyatlov Geçidi’nde yaşananların izi sürülüyor. Türkiye’de 2013’te “Şeytan Geçidi” ismiyle vizyona giren “Devil’s Pass” sinemasında de Amerikalı bir küme Dyatlov Geçidi olayını araştırıyor.
Gaume ve Puzrin’in insan bedeninin çığ esnasında maruz kalacağı güçlerin ve basınçların gerçekçi kıymetlerine de gereksinimi vardı. Bu sefer aradıkları bilgiyi otomotiv sanayisinde buldular.
“Devil’s Pass” sinemasından bir kare
TRAFİK KAZASI TESTLERİNİN DATALARI KULLANILDI
Puzrin, “70’li yıllarda General Motors’un 70 kadavra alıp kaburgalarını çeşitli tartı ve suratlardaki darbelerle kırdığını keşfettik” dedi. Şirketin gayesi bir kaza sırasında neler yaşandığını anlamaya çalışmaktı. Buradan elde edilen datalar, ilerleyen devirde emniyet kemerlerinin güvenliğini ayarlamak için kullanılmıştı.
General Motors’un testlerinde kullanılan kadavraların bir kısmı sert takviyelerle korunmuştu. Bu dayanakların kullanıldığı ve kullanılmadığı kadavralar ortasındaki farklar, Puzrin ve Gaume’un araştırmasının da yazgısını belirledi. Zira Dyatlov takımındakiler, çadırda yataklarını kayaklarının üzerine yerleştirmişti. Bu da onlar uyurken düşen çığın, sert bir yüzeye çarptığı manasına geliyordu. Yani General Motors’un 70’lerde yaptığı kadavra deneylerinden elde edilen datalar, çarpma modellerine birebir uyarlanabilirdi.
Araştırmacıların bilgisayar modelleri, 4,8 metre uzunluğunda bir kar kütlesinin düşüşünün, sert bir yatağın üzerinde uyuyan insanların kafataslarını ve kaburgalarını kırabileceği manasına geliyordu. Puzrin, “Bu darbeler ağır yaralanmaya yol açsa da en azından birinci etapta ölümcül değildi” diye konuştu.
ÜÇ SEFER DAHA YAPILDI, ÇIĞ İHTİMALİ DOĞRULANDI
2021’deki araştırmanın akabinde Kholat Syakhl’a yapılan üç seferle bölgenin çığlara açık olduğu ve Dyatlov kampının üst tarafındaki yamaçların çığ oluşturabilecek kadar dik olduğu teyit edildi. Hatta Ocak 2022’deki sefer esnasında, 1 Şubat 1959 gecesindekine misal şartlarda iki çığ gerçekleştiği de gözlemlendi.
Aynı grubun Temmuz 2023’te bölgeye bir sefer daha gerçekleştirmesi planlanıyor.
Montana State Üniversitesi’nde bulunan Kar ve Çığ Laboratuvarı’nın eski yöneticisi ve Antarktika Yeni Zelanda’nın baş bilim danışmanı Jordy Hendrikx, araştırmayla ilgili National Geographic’e yaptığı değerlendirmede, yıllar boyunca Dyatlov Geçidi olayının bir çığdan kaynaklandığından şüphelendiğini lakin bölgenin çığ düşmesine uygun olup olmadığının bilinmediğini söyledi.
Ekibin simülasyonları sayesinde dağcıların öldüğü gece yaşananlarının netlik kazandığını da kelamlarına ekleyen Hendrikx, “Denklemleriyle ampirik bir biçimde ortaya koydukları datalar çok emniyetli görünüyor. Çığ dünyasındaki bilimsel gelişmelerin bu tarihî bilmecelerin tahliline bu halde katkı sağladığını görmek çok heyecan verici” diye konuştu.
İngiltere’de bulunan Durham Üniversitesi’nden Jim McElwaine ise bu kadar küçük bir çığın bu kadar şiddetli yaralara yol açtığını görmenin şaşırtan olduğunu belirtti. McElwaine, düşen kar kütlesinin ziyadesiyle sert olduğunu ve çok süratle hareket ettiğini kestirim ettiğini kelamlarına ekledi.
“AYNI YANILGIYI BEN DE TEKRAREN YAPTIM”
Profesyonel bir dağcı ve rehber olan Freddie Wilkinson ise böylesi saf görünüşlü kar katmanlarının bu kadar akut yaralanmalara yol açmasının mutlaka makul olduğunu belirterek, “Bazı kar kütleleri ziyadesiyle sert oluyor ve künt travma yaralarına yol açmaları çok akla yatkın” dedi.
Wilkinson, “Yaşanan trajedinin rüzgârın, kar kütlelerinin yer değiştirmesinin ve bir sırtın korunaklı tarafına kamp kurmuş olmalarının bir sonucu olduğuna katiyen eminim. Dağcılık mesleğim boyunca birebir yanılgıyı tekraren yaptım ben de” diye konuştu.
Wilkinson, 2012’deki bir Antaktika seferi sırasında, çadırlarını rüzgârı kesen kardan duvarların ortasına kurduklarını, üç gün sonra kamp alanına döndüklerinde korunaklı duvara sabitlenen çadırlardan ikisinin büsbütün gömülü halde olduğunu gördüklerini belirtti.
“BU BİR CÜRET VE DOSTLUK HİKÂYESİ”
Çığdan sonra neler olduğu ile ilgili açıklamalar ise spekülasyondan öteye geçmiyor. Lakin halihazırda geçerli teori takım üyelerinin kar altında kalmış olan çadırı kesip dışarı çıktığı, panik içinde 1,5 kilometre aşağıdaki süreksiz yerleşime gerçek kaçmaya çalıştığı istikametinde.
Puzrin, takım üyelerinin üçünün yaralı olduğuna lakin herkesin çadırdan çıkmayı başardığına dikkat çekerek, daha âlâ durumdakilerin yaralıları sürükleyip çadırdan uzaklaştırarak kurtarmaya çalıştığını belirtti ve “Bu bir yürek ve dostluk hikâyesi” dedi.
Kholat Syakhl’da ölen dokuz bireyden birçoklarının vefat sebebi hipotermiydi. Öbürleri ise yaraları nedeniyle can vermişti. Çıplak halde bulunan kampçılar için paradoksal soyunma açıklamasının geçerli olabileceği belirtilse de kesin konuşmak mümkün değil.
Paradoksal soyunma, hipotermi sonucu ölümlerde sık karşılaşılan bir durum. İki mümkün açıklaması var. Birincisi beyinde bulunan ve beden sıcaklığını dengeleyen hipotalamus bölgesinin çok soğuk nedeniyle arıza yapması ve kişinin soğuğu sıcak olarak algılaması. İkincisi de periferik kan damarlarını sıkıştıran kasların yorulup gevşemesiyle uzuvlara apansız kan hamle etmesi sonucu kişinin çok sıcak hissetmesi.
Bazı dağcıların bedenlerinde bulunan radyoaktivite izlerinin kamp lambalarında kullanılan toryum unsurundan kaynaklanıyor olabileceği varsayılıyor. Kayıp gözler ve lisan ise yırtıcı hayvanların taarruzuyla açıklanıyor lakin bu soru işareti de şimdi netlik kazanmadı.
Nitekim Guame da Puzrin’le birlikte yaptıkları araştırmanın 1 Şubat 1959 gecesi yaşanan her şeyi açıklama gayesi taşımadığını, Dyatlov Geçidi evrakını büsbütün kapatmanın hiçbir vakit mümkün olmayabileceğini belirtti ve ekledi: “Bu araştırma yalnızca Kholat Syakhl’daki vefatları tetikleyen olaylara dair makul bir açıklama sunuyor.”
“İNSANLAR SEBEBİN ÇIĞ OLMASINI İSTEMİYOR”
Bu açıklama epeyce kıymetli çünkü hayatını kaybedenlerin aileleri 60 yıl boyunca gizemli bir trajedini yasını tuttu. Dağcıların gereksiz ve aptalca riskler alıp kendi hayatlarını tehlikeye attıkları eleştirisi de lisana getirildi. Puzrin, “Bu sonuçlar dağcıları paka çıkarıyor” derken en deneyimli dağcılık uzmanlarının bile bu türlü sıra dışı bir kaza karşısında savunmasız kalabileceğini belirtti.
Puzrin, “Dyatlov takımının üyeleri, yumuşak eğimli üzere görünen bir yamaçta çadır kurmak için alan açarken oluşabilecek tehlikeleri öngörmeleri mümkün olmayan çok ehil kişilerdi” sözlerini kullandı.
Gaume ise sundukları tahlilin kamuoyunun çoğunluğunun kabul etmesi için fazla düz olabileceğini belirterek, “İnsanlar sebebin çığ olmasını istemiyor. Çığ çok olağan bir açıklama” dedi.
Bu şüphecilik ve Dyatlov Geçidi olayının ürkütücü tabiatı, komplo teorilerinin gelecekte de süreceği manasına geliyor.
Wilkinson, “Bence bu dokunaklı kıssa eşsiz bir güçte ve yoğunlukta zira bunlar ıssızlığa adım atan ve bir daha geri dönmeyen bir küme gençti. Beşerler yabandaki ölümlere dair makul olmayan senaryolar icat etmeyi seviyor zira ne olduğunu hiçbirimiz yüzde 100 muhakkak bilemeyeceğiz” dedi.
National Geographic’in “Has science solved one of history’s greatest adventure mysteries?” başlıklı haberinden derlenmiştir.