Takvimler 17 Ağustos 1999’u gösterdiğinde Türkiye’nin unutamadığı felaketlerden bir tanesi yaşandı. 16 Ağustos’u 17 Ağustos’a bağlayan gece Kuzey Anadolu Fay Çizgisi’nin kırılmasıyla meydana gelen merkez üssü Gölcük olan 7,4 büyüklüğündeki Marmara sarsıntısı İstanbul, Bolu, Bursa, Eskişehir, Kocaeli, Sakarya ve Yalova’da büyük bir yıkıma sebep oldu. Resmi sayılara nazaran 18 bin 373 kişinin hayatını kaybettiği, 48 bin 901 kişinin yaralandığı bu felaketin acısı hâlâ birinci günkü tazeliğini korurken, geçen süreçte Türkiye’de devir dönem can ve mal kaybına yol açan sarsıntılar de yaşandı. Tüm bunlar yaşanırken bilhassa toplumsal medya üzerinden sarsıntının yeri ve saatini varsayım ettiğini söyleyen ‘deprem kahinleri’ ortaya çıktı. Türkiye’de en dikkat çeken isimlerden biri ise kendisini ‘deprem tahmincisi’ olarak tanımlayan Dyson Lin’di. Tayvan Zelzele Varsayım Enstitüsü’nün kurucusu olan Lin, zelzeleleri iddia etmek için hava tansiyonu sinyallerini ölçtüğünü sav etti.
Kendi toplumsal medya hesabı üzerinden periyot dönem Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde sarsıntı olacağını söyleyen Dyson Lin, 2020 yılının ocak ayında Manisa’da meydana gelen sarsıntısı evvelden kestirim ettiğini ileri sürerek tüm dikkatleri üzerine çekti. “Havadaki sinyalleri kullanarak sarsıntıları kestirim ediyorum” diyen sarsıntı kahini bunu nasıl bildiğini ise, “Dünyanın farklı yerlerinde yirmiden fazla zelzele kestirim istasyonum bulunuyor. Bu istasyonları gönüllüler çalıştırıyor. Havadaki sinyalleri ölçmek için ya NI USB-6210 ya da Air 2 isimli aygıtları kullanıyorlar. NI USB-6210 kıymetli bir aygıt olduğu için, ben Air 2 ismini verdiğim aygıtı icat ettim. İstanbul’da iki adet istasyonum var. İstanbul’daki sinyaller Manisa’daki sarsıntıdan bir ay kadar evvel başladı. Elazığ’da gerçekleşen 5.1 şiddetindeki zelzeleden çok daha büyük sinyallerdi ve daha uzun sürdü. İstanbul’a yakın ve 5-6 büyüklüğünde bir zelzele iddia ettim. Elbette vakit yanılgıları olabiliyor lakin 10-15 gün evvelden büyük bir sarsıntısı kestirim edebiliyorum” sözleriyle açıkladı.
Deprem alanında rastgele bir uzmanlığı bulunmayan Dyson Lin üzere ‘deprem kahini’ olarak tanınan bir öbür isim de Hollandalı gökbilimci Frank Hoogerbeets oldu. Türkiye için yaptığı zelzele kestirimlerini Twitter’da paylaşmasıyla tanınan hale gelen Hoogerbeets attığı Türkçe tweetlerle pek çok kişininin dikkatini çekti. Dönem devir toplumsal medyada yaptıkları iddia paylaşımlarıyla büyük yankı uyandıran isimlerin argümanları ve zelzelelerin evvelden iddia edilmesi konusunda ise uzmanlar farklı düşünüyor.
‘BÖYLE BİR SİSTEM ŞU ANDA YOK’
Dünyada ve ülkemizde meydana gelebilecek zelzelelerin günler öncesinden iddia edilip edilemeyeceğini hakkında bilgi veren Gazi Üniversitesi Zelzele Mühendisliği Uygulama ve Araştırma Merkezi’nde vazifeli Öğretim Üyesi Doç. Dr. Bülent Özmen, sözlerine şöyle devam etti:
“Depremi kestirmek ve evvelce iddia etmek diye iki husus var. Sarsıntıyla ilgili iddiası şeyler konuşabiliyorsunuz fakat sarsıntının evvelden bilinmesi noktasında bilimsel çalışmalar yapmak lazım. Sarsıntının yerini, vaktini ve büyüklüğünün net olarak söylenmesine ‘deprem kestirimi’ diyoruz. Bu mevzularla hem Türkiye’de hem dünyada vakit zaman araştırmalar yapılıyor. Fakat dünyanın geldiği noktada şu an zelzeleleri evvelce kestirim edemiyoruz. Yerini, vaktini ve büyüklüğünü bilemiyoruz. Şu anda bu türlü bir sistem şu yok. Bunu bildiğini tez eden şahıslar de doğruyu söylemiyorlar.”
‘ERKEN İKAZ SİSTEMİ FELAKETİ ÖNLER’
Erken ikaz sistemiyle ilgili kamuoyunda yanlış bilinen bir noktaya da dikkat çeken Doç. Dr. Özmen, “Deprem oluştuktan sonra P ve S dalgası dediğimiz iki dalga yayılıyor. Bizim bulunduğumuz noktaya gelen birinci dalgalar P dalgasıyla geliyor. Bunlar binayı sarsıyor lakin yıkıma neden olmuyor. P dalgasının akabinde gelen S dalgaları üstten aşağıya ve sağa sola sarstığı için yapıların yıkılmasına sebep oluyor. Bu P ve S dalgasındaki vakit aralığı da sizin faya uzaklığınıza bağlı olarak saniyeler içerisinde değişiyor. Erken ihtar sisteminde de sarsıntı oluştuktan sonra ikinci gelecek S dalgası için ikaz yapılabiliyor. Bu ikazla birlikte tren, elektrik çizgileri ve doğal gaz üzere felakete sebep olabilecek sistemlerin elektriği kesiliyor. Bu formda de daha büyük hasarların oluşmasına mahzur olunabiliyor” dedi.
ÇİN’DE YAPILDI ANCAK DELİL YOK’
Depremi rastgele bir formda hissetmenin ve varsayımda bulunmanın mümkün olmadığını söyleyen Doç. Dr. Bülent Özmen, “Kimisi karıncaya, güneşe ve buluta bakarak yahut diğer hayvanların hareketlerine bakarak sarsıntısı varsayım ettiklerini söylüyorlar lakin bunlar yalnızca denk gelen, rastlantısal olan durumlar” diye konuştu.
Bilimsel manada sarsıntısı evvelden kestirim edebilmenin mümkün olmadığına vurgu yapan Doç. Dr. Özmen, sırf 1975 yılında Çin’de meydana gelen bir sarsıntının kestirim edilebildiğini söyledi. Çok fazla datadan yola çıkılarak yapılan bu kestirim sonucunda sarsıntının gerçekleşeceği bölgedeki insanların tahliye edildiğini belirten Doç. Dr. Özmen, 8 ay sonra tekrardan öteki bir zelzelenin meydana geldiğini ancak bu sarsıntısı iddia edemediklerini belirtti. Doç. Dr. Özmen’e nazaran bu üzere durumlar bazen yaşanabilir fakat bunlara gösterilecek bilimsel olarak bir delil yok.
‘DENİZDE MEYDANA GELEN ZELZELELERDE İŞE YARAYABİLİR’
Peki erken ihtar sistemi Türkiye’de işe yarayabilir mi? Türkiye’de bine yakın karasal ve denizsel fay olduğunu söyleyen Doç. Dr. Bülent Özmen, bu fayların ne vakit kırılabileceğini bilemediklerini lakin kaç şiddetinde güç üretebileceklerini bildiklerini belirtti. Özmen, “Türkiye’de denizsel ortamda oluşan sarsıntılarda P ile S dalgası ortasındaki vakit farkı saniye mertebesi açısından biraz yüksek olacağı için erken ikaz sistemi oralarda işe yarayabilir” ifadelerini kullandı. Bu durumun haricinde erken ihtar sistemlerinde vatandaşın binadan çıkmasına vakit olmadığını söyleyen Özmen, “Depremin olduğu yerden uzak bir noktadaysanız ya da birinci katta oturuyorsanız ihtar geldiğinde dışarı çıkma bahtınız olur” diye konuştu.