Kahramanmaraş merkezli zelzeleler 10 vilayette ağır kayıplara yol açtı. Pekala birinci zelzelenin yıkıcı dalgaları bu vilayetlere ulaşmadan erken ikaz sistemi devreye girebilir miydi?
ABD Jeolojik Araştırma Merkezi ve Avrupa Sismoloji Merkezi’nin yayınladığı bilimsel raporlara nazaran yapılan hesaplamalar, erken ihtarın yıkımdan 20-25 saniye evvel Diyarbakır, Adıyaman, Hatay üzere vilayetlere yapılabileceğini gösteriyor.
DW Türkçe’ye konuşan İstanbul Teknik Üniversitesi Jeofizik Mühendisliği, Sismoloji Kolu’ndan Prof. Dr. Haluk Eyidoğan’a nazaran erken ikaz Türkiye’de birtakım yerler için çok randımanlı kullanılabilir. Fakat Afet ve Acil Durum İdare Başkanlığı’nın (AFAD) bu türlü bir çalışması yok.
Deprem olur olmaz devreye giriyor
Erken ihtar sistemi zelzele olur olmaz ya da çabucak olduktan sonra devreye giren bir sistem.
Deprem olduğu vakit farklı sismik dalgalar üretiyor. Yer kabuğunun fay üzerinde kaymasıyla hissedilen birinci sismik dalga P dalgası olarak isimlendirilirken, akabinde gelen S dalgası ise asıl yıkıcı tesire sahip. Erken ikazda sistem, S dalgasının ne vakit geleceğini hesaplayarak ortadaki kilometre farkına nazaran dalganın vuracağı noktalara vakit kazandırıyor.
Bilimsel bilgilere nazaran Pazarcık merkezli 7,7 büyüklüğündeki zelzelenin yıkıcı dalgası ulaşmadan birtakım vilayetlere haber verilebilir ve kayıplar azaltılabilirdi.
“Yıkıcı dalgalar için 20-25 saniyeleri vardı”
Prof. Dr. Haluk Eyidoğan, Diyarbakır ve Adıyaman üzere vilayetlerin sarsıntının merkez üssünden 100 kilometreden fazla uzakta olduğuna işaret ediyor.
Sistemin uzak vilayetler için uygulanabilirliğine dikkat çeken Eyidoğan, “Doğu Anadolu fayına vilayetleri dik istikamette düşündüğümüzde kuzeyde ve güneyde yani Malatya, Elazığ, Kırıkhan-Hatay. Yıkıcı dalgaların gelmesi için 20-25 saniyeleri vardı” diyor.
Eyidoğan, ABD ve Avrupa sismoloji uzmanları tarafından yapılan bilimsel tespitlerde, fayın büsbütün kırılmasında geçen müddetin 80 saniye olarak hesaplandığına dikkat çekiyor. Kahramanmaraş-Gaziantep vilayet sonundan başlayan kırılmanın iki taraflı yayıldığını söyleyen Eyidoğan, “Biri Çelikhan’a gerçek, Sivrice’ye yanlışsız eğilmiş Doğu Anadolu Fayı üzerinden, oburu de Kahramanmaraş Gölbaşı üzerinden Hatay’a gerçek uzanmış. Son yapılan modellemelere nazaran fayın uzunluğu 200-250 kilometre uzunluğunda. Yani en az 100 kilometre bir tarafa 100 kilometre başka tarafa kırılarak uzanmış diyebiliriz. Kırık yürüme çizgisi ise saniyede 2,5 kilometre” bilgisini veriyor.
Eyidoğan, bu türlü bir sarsıntı için uzaktaki vilayetlere erken ikaz verilebileceğini söylüyor.
Deprem istasyonuna bilgi ışık süratiyle geliyor
Haluk Eyidoğan, zelzele olduğu anda sarsıntı istasyonuna bilginin ışık süratiyle geldiğini ve sarsıntıyı algılayan sistemin olacak zelzelesi ve bu sarsıntının büyüklüğünü anladığını belirterek “Merkez sarsıntı olduğunu anlar anlamaz der ki evvel P dalgası gelecek, o daha süratli geliyor. Türkiye’de çoklukla sarsıntılar sığdır. Yani 20-30 kilometreden daha derin değildir. Sarsıntıda P dalgası 6 kilometre/saniye süratle gelir. Bu ekseriyetle yıkıcı değildir. İkinci dalga olan S dalgası bunun çabucak hemen yarısına yakın süratle, yaklaşık 4 kilometre/saniye süratle gelir” diyor.
Sistemin S dalgasının ne vakit geleceğini birinci uyarıyı alır almaz algıladığını anlatan Eyidoğan, merkez üssüne uzaklık arttıkça S dalgası daha geç geleceği için kazanılan vakit aralığının büyüyeceğini söylüyor. Örneğin zelzele merkezi 100 kilometre uzaktaysa yer kabuğu içerisinde ilerleyen S dalgaları o uzaklığa yaklaşık 25 saniyede ulaşıyor.
“Türkiye bu mevzuda uzman yetiştirmeli”
Erken ihtar sisteminin, ona nazaran tasarlanmış algoritmalar ve teçhizat gerektirdiğini lisana getiren Eyidoğan, “Sismograf yüz yıldır kullanılan bir aygıt. Giderek gelişti. Evvelden biz bu aygıtları iki üç kişi güç taşıyorduk. Artık bilgisayardan hafif, ufacık elimizle alıp bir yere yerleştirebileceğimiz boyuta geldi. Yazılımcılık da çok ilerledi. Yapay zekâ diye bir şey var artık. Hasebiyle bunlar bizim ülkemizde kullanılabilir. Denenebilir. Bu bahislerde uzman yetiştirilebilir” diye konuşuyor.
Dünyada erken ikaz sistemi ile ilgili bilimsel çalışmalar uzun müddettir devam ediyor. Okyanusta gerçekleşen sarsıntılar için merkeze uzaklığa bağlı olarak örneğin Meksika ya da Japonya’da 30 saniyeye kadar bir erken ihtar sistemi kelam konusu.
AFAD’ın erken ikaz sistemi yok
Kahramanmaraş sarsıntıları sonrası gerek müdahale gerek ziyanları tedbire konusunda tenkit okları Afet ve Acil Durum İdare Başkanlığı’na çevrilirken, kurumun eski Bilgi Sistemleri ve Haberleşme Daire Lideri İrfan Keskin’in 2018’de yaptığı bir sunum da kamuoyunda tartışmaya yol açmıştı.
Peki AFAD’ın erken ihtar sistemiyle ilgili bir çalışması yoksa Kasım 2022’de gerçekleştirilen “Çök-Kapan-Tutun” tatbikatında cep telefonlarına gönderilen ikaz bildirisi ne manaya geliyordu?
AFAD’ın zelzele için bir erken ikaz sistemi olmadığını vurgulayan Eyidoğan, “AFAD diyor ki ya bu türlü bir sistemimiz olursa, bu türlü bir ihtar sistemi yaparsak işte bu türlü yapacağız. Yani size sinyal gelecek. Artık sizin o anda onu algılamanız ne süratte olur, bilmiyorum. Bana mesela o ileti geç geldi. Kimi arkadaşlara hiç gelmemiş, kimilerine çok geç gelmiş. Yani onunla ilgili bir sefer çok randımanlı çalışılması lazım. Lakin Türkiye’de bununla ilgili bir ikaz sistemi yok” biçiminde konuşuyor.
Kandili Rasathanesi yürütüyor
İstanbul’da ise erken ihtar sistemi 2002’den beri Kandilli Rasathanesi ve Zelzele Araştırma Enstitüsü tarafından uygulanıyor. Bakanlar Kurulu’nun 5 Nisan 2001 tarihli kararıyla İstanbul Zelzele Erken İkaz ve Acil Müdahale Sistemi kurulması kararlaştırıldı ve bu sistem kuruldu. Fakat sistem, sarsıntı merkezine yakınlıktan ötürü ikincil felaketleri tedbire odaklı.
Eyidoğan, “İstanbul özelinde bu epey sıkıntı. Yani İstanbul için kimine nazaran 7 saniye, kimine nazaran 5 saniye üzere bir vakit var” diyor. Buna karşı halka yapılacak ikazın çok pratik olmayacağı görüşünü paylaşan Eyidoğan, “Kendinizi daha korunaklı bir pozisyona koyabilirsiniz. Onu başarabilirsiniz ancak bina çökmeme şartıyla tabi. Yani toptan çökme üzere bir durumla karşı karşıyayız bugün. Yani binlerce bina toptan göçtü” sözlerini kullanıyor.
“İstanbul için tatbikat yapılmalı”
“O vakit bu uyarıyı direkt beşere yönelik olarak kullanmaz otomatik sistem. Bunu doğal gazı keser, elektriği keser, gerekirse siren çalınır yerleşim alanında ve bir sarsıntı olduğunu o denli sesle duyurur” diye devam eden Eyidoğan, bunun için de İstanbul’da tatbikat ve bilgilendirme yapılmasının değerine işaret ediyor.
Yine uzaktaki ömür yerleri için İstanbul sarsıntısında de erken ihtar verilebileceğine işaret eden Eyidoğan, Türkiye’de erken ikaz sisteminin uygulanabilirliğine dikkat çekiyor. Jeofizik mühendisleri işsiz olduğu için üniversitelerde bu bilim kolunun artık çok tercih edilmediği bilgisini veren Eyidoğan, bir zelzele ülkesi olan Türkiye’de bu bahiste uzman yetiştirilmesinin değerine işaret ediyor.