Yiğit Bener
“Yazmak benim için bir direnişe dönüştü artık. Yazmasam hayatta olduğuma kendimi ikna edemeyeceğim güya. Yazabildiğim sürece varım, varsam yazmalıyım” diyor muharrir Selahattin Demirtaş, beşinci kitabı ‘Dad’ın teşekkür notunda.
Benzer bir kanıyı Erhan Bener’in vefatından sonra yayımlanan son deneme kitabı ‘Açık Pencere’de de okumuştum: “Yazmak, öldükten sonra değil, yaşarken yok olmama gayretinden diğer nedir ki? O halde, en düzgünü, ölünceye kadar, yani yazabilecek gücü içimde bulduğum sürece, yazmayı sürdürmek…” Vüs’at O. Bener ise ‘Bay Muannit Sahtegi’nin Notları’nda “Seni de yazmak kurtaracak anlaşılan” demişti.
Bener kardeşler, edebiyatla bağlantılarını anlatan bu cümlelerini vefatın yaklaştığını hissettikleri bir yaşta, bir bakıma mevtin yok ediciliğine yazarak meydan okumalarını lisana getirmek üzere kaleme almışlardı. Çok daha genç bir müellif olan Demirtaş ise, beş yılı aşkın bir müddettir keyfi bir siyasi kararla tıkıldığı hapishanede, tecridin yok ediciliğine karşı tekrar edebiyattan güç alan direnişini lisana getiriyor. Öbür bir deyişle, her üç muharrir da ölümcül bir tehdit karşısında yaşama tutunmak için edebiyata sığındıklarını vurguluyorlar.
Bu açıdan bakarsak, ‘Dad’ın bir istikametiyle edebiyat aracılığıyla diktatörlüğün adaletsizliğine direnmenin kitabı olduğunu söyleyebiliriz pekâlâ. ‘Dad’ın en çarpıcı hikayelerinden biri olduğunu düşündüğüm “Kader”in kahramanı da, yaşama tutunmakla yazı ortasında kurduğu bağı şöyle dillendiriyor: “Neler yazmadım ki bugüne kadar. Bazen tıkandığımı, tükendiğimi, tekrara düşeceğimi hissederek panikliyorum. Bu durumda muahede biter, Ceren ölür ve ben sonsuza kadar bu kulübede tıkılı kalırım. Lakin daima yeni bir şeyler buluyorum. Hayatı çeşitlendirmek, renklendirmek için o kadar çok seçenek var ki, inanamazsınız.”
Ancak ‘Dad’ı salt bir ferdî direnişin sözüne indirgersek bu kitabın edebi gücünü es geçeriz. Zira muharrir Demirtaş da -tıpkı hikaye kahramanı gibi- hayatın tüm renklerini yansıttığı inanılmaz çeşitlilikte bir hikaye demeti sunuyor okurlarına: ‘Dad’, İstanbul çöplüğünden adliye koridorlarına, lüks villalardan vergi dairelerine uzanan, ıssız ada ya da tımarhane tecridinde, yer yer bilim kurguya varan ya da absürt güldürü tadında, yanlış anlamalarla, gıllıgışlı ihanetlerle ya da umutsuz fantezilerle örülü, insan ruhunun karanlık dehlizlerinde acı kahkahalar attıran bir düşsel ve felsefi cümbüş, adalet arayışında tekinsiz ve çılgın tempolu bir edebi seyrandır temel olarak.
Örneğin şayet bir gün mecbur kalır da “Çöplük” hikayesinin Batmanlı makine mühendisi Ahmet üzere kent çöplüğüne sığınırsanız, siz de görürsünüz ki orada “her şey ayan beyan, bok üzere ortadadır”. Ve çöp tepeciklerinden birinin üzerinde dikilip etrafınızdaki atık yığınlarına baktığınızda, siz de kendinizi şu soruları sorarken bulabilirsiniz: “Bunca şeyi ne orta tüketiniz, niçin tükettiniz diye hayretler içinde kalıyorum. Daha değerlisi, epey şeyi niçin ürettiniz? Daha daha kıymetlisi, bu denli şeyi üretip tüketebilmek için kölesi olduğunuz sistemi ne diye yarattınız? (…) Bu nasıl bir israf, nasıl bir hoyratlıktır?”
Gelgelelim, Demirtaş’ın hikayelerinde, aşk da vardır: “Çünkü bir yerde aşk varsa orada umut da vardır. Öbür nasıl ayakta kalabilir insan?” Ve burnunuzun ister istemez alışacağı çöplük ufunetinin (“Hayatın gerçek kokusunun”) tüten dumanlarının ortasında bile, tahminen bir ıssız adada ya da bir inşaatta çalışırken aşk gelip kapınızı çalabilir… Daha doğrusu, kendinizi bir anda, mühendisliğinizi hiç iplemeyen külyutmaz ve yürekli bir bayana çay servisi yaparken bulabilirsiniz…
Ne de olsa, Demirtaş’ın hikayelerindeki bayanların eşitsizliğe tahammülü yoktur, tıpkı sokaklarda bayan cinayetlerine karşı direnen her köken ve toplumsal kesitten yüz binlerce bayan üzere. Hatta ortalarından kimileri (örneğin “DAD” hikayesinin Derya’sı, Asmin’i ve Didem’i), kendilerine ve hemcinslerine karşı işlenen cürümlerin cezasız kalmasına sessiz kalmaya hiç ancak hiç razı değildirler. Dad, Kürtçede adalet demekmiş…
Kaldı ki hiçbir şey göründüğü üzere değildir bu hikayelerde. İnanmazsanız, “Ben’i Unutma” hikayesinde ağır bir ihanete uğradığını düşünerek denize açılıp teknesinde intihar etmeye niyetlenen Kerem Bey’e ya da yazgı ortağı Yasemin Hanım’a sorun: İnsan kendini düpedüz bir vodvilin sahnesinde, yani Fransızların yanlış anlamalarla bezeli toplumsal hiciv güldürülerine misal bir ortamda buluveriyor. Gel gör ki, vodvillerin bilakis, Demirtaş’ın hikayeleri her vakit memnun sonla taçlanmıyor.
Dad, Selahattin Demirtaş, 152 syf., Dipnot Kitap, 2023.
Örneğin şayet siz de “Ölmeden evvel kesinlikle yapılması gereken on şeye dair bir liste oluşturmaya” çalışıyorsanız, “Çıplak” hikayesini okumanızı salık veririm: Orada Mahsa Jîna Amini’nin kederli kara gözleri size yol gösterecektir: “Hayal kurmak, umut etmek, gerçekleştirmek… Birincisini herkes yapar, ikincisini direnenler, üçüncüsünü ise riski göze alanlar.”
Okuru şaşırtmayı seviyor zati müellif Demirtaş. “Uçurum” hikayesinde, kapatıldığı akıl hastanesinde kimseleri hasta olmadığına inandıramayan Vedat’ın başına gelenler, bu şaşırtmacaların çarpıcı bir örneği. Başkalarında olduğu üzere, bu hikayede de açık bir toplumsal tenkit boyutu var kuşkusuz. Lakin tıpkı uçurumdan yuvarlandığınız anda yaşandığı üzere, manzara birden tersyüz olabiliyor.
“Düriye’nin Güğümleri”nin Nezahat şıllığı da sağ gösterip sol vuranlardan. “Manitam için Düriye’min güğümlerini çalabilin mi?” demek kolay. Güç olan, “Çalabiliim yavrum” diyebilmek. İmkansız olansa, bu hikayeyi makaraları koymadan okuyabilmek: Vergi dolandırıcısı pinti ve ahlaksız kocasına dünyayı dar etmenin yolu tek değil ki!
Demirtaş’ın hınzırca kurgusu ve mizahi lisanıyla örülü trajikomik öykülerdir bunlar. “Haydar Haydar”da, arkadaşı uyanık iş insanı Haydar’ın altın tepside sunduklarına kapılarak “namusuyla köşeyi dönme” düşleri kuran Serkan üzere acı gerçeklere uyanmak da var serde. Şayet Haydar’ın büyüleyici sevgilisinin nazarına gelip bir kurgubilim komplosuna kurban edilmek istemiyorsanız, soluğu birinci Siirt otobüsünde almak zorunda kalabilirsiniz.
‘Dad’ın hikayeleri okura “Kartonpiyer”in Ramazan’ı üzere işçi karakterlerin iç dünyalarına sokulma imkanı da sunuyor. Lakin üst perdeden merhametlerden de kibirli aşağılamalardan da arınmak kaydıyla. Hikaye kahramanlarına tıpkı müellif üzere hüzünle ve şefkatle örülü bir mizah arasından bakabilmelisiniz. Her çelişkilerine ya da naif yanılsamalarına dudak bükmeden, onaylayamayacağız davranışlarını bile kolaya kaçıp yargılamadan, anlamaya çalışarak yaklaşmalısınız onlara.
‘Dad’ın sayfalarında gezinirken, Tanrı’yla yaptığı mutabakat gereği “zamanı olmayan bir yerde istekli bir tutsak olarak” her gün yeni bir hikaye yazmaya mahkum olan Ulaş’ın zahmetine de tanıklık ediyorsunuz “Kader” hikayesinde. Kendini “bir kayayı yuvarlaya yuvarlaya zirveye çıkarmak zorunda olan ancak her seferinde kayanın elinden kurtulmasıyla tekrar başa dönen yeraltı ülkesinin cezalı kahramanı ve hilebazların piri Sisyphos”a benzeten Ulaş’ın yazdıkları da -tıpkı Demirtaş’ınkiler gibi- enikonu tekinsiz öykülerdir. Zira Ulaş, sevdiceği Ceren’in yazgısını “Tanrı’ya vekaleten” yazmaktadır.
Kanımca Demirtaş, fevkalâde derinlikte bir hapishane metaforu olarak da değerlendirilebilecek bu hikayesinde düşgücünün tüm zenginliğini sergiliyor. Hem hayranlıkla hem de hangi şartlarda yazıldığını düşündüğümde buruklukla okuduğum bu metninde muharririn yaratıcılığının bir tepeye ulaştığını düşünüyorum.
Okur, muharririn metinlerini hangi şartlarda yazdığıyla ilgilenmek zorunda değildir aslında: İster Saint Exupéry, Lamartine ya da Dumas üzere şatolarda ya da Balzac ve Woolf üzere özel konaklarda; ister Poe üzere tuğlalarla örülü bir müstakil meskende ya da Hemingway üzere villada, tahminen London üzere bir çiftlik meskeninde; isterse de Bener kardeşler, Necatigil, Cemal Süreya ya da Orhan Kemal üzere sokak ortası mütevazi apartman dairelerinde; Sait Faik ya da Hüseyin Rahmi Gürpınar üzere adada ahşap konaklarda; olmadı Apollinaire, de Beauvoir, Enis Batur üzere vakit zaman kahve köşelerinde ya da La Fontaine ve Hugo üzere yer yer lokantalarda, ola ki Nabokov üzere bazen otomobilinde; hatta Marquis de Sade, Nazım Hikmet ya da Sabahattin Ali üzere kısmen hapishanede yazsınlar, belirleyici olan ürettikleri metinlerin edebi niteliğidir.
Kuşkusuz, ‘Dad’da yer alan hikayelerin özgünlüğü de müellifin bunları tek adam rejiminin bungun hapishanesinin on iki metre karelik bir hücresinde, plastik bir masa ve sandalyede yazmış olması değildir: Kıymetli olan, muharririn seçtiği hususları ehil bir lisan ve şaşırtan bir düşgücüyle yapıtına nasıl yansıttığıdır.
Öte yandan, beşinci kitabını yayımlayan bu müellifin şimdi tek bir okuruyla bile yüz yüze gelemediğini… Öteki edebiyatçılarla sohbet etme fırsatını dahi bulmadığını… Muhtaçlık duyabileceği kaynaklara erişiminin son derece kısıtlı olduğunu… Kendisine yollanan kitaplara bile fakat aylar süren bürokratik manileri aşabildikten sonra ulaşabildiğini unutmamakta fayda var. Hele bu açıdan bakınca, bu şartlarda kaleme alınan ‘Dad’ın hikayelerine bir bütün olarak yansıyan bu yaratıcılığın çarpıcılığına değinmeden geçmenin büyük bir haksızlık olacağı kanaatindeyim.
Demirtaş’ın edebiyatla ilgisini bir “hapishane hobisi” ya da söz imkanları kısıtlı bir siyasetçinin edebiyatı araçsallaştırması olarak görmek önemli bir yanılgı olur. Aslında müellifin salt son aylarda, örneğin sarsıntı faciası ya da seçimler vesilesiyle kamuya ulaştırabildiği siyasi iletilerin, davetlerin, tekliflerin, tahlillerin ya da keskin tenkitlerin içeriğine baktığımızda, “edebiyatı siyasi maksatlarla kullanmaya” hiç ancak hiç ihtiyacı olmadığını görebiliriz.
Selahattin Demirtaş, kurgu mimarisi, dil/üslup yetkinliği, mevzu zenginliği, yaratıcılık ve düşünsel bütünlük açısından (yine beğenerek okuduğum) evvelki kitaplarında da bir müellif olarak ciddiye alınmak için kendini gereğince kanıtlamıştı bence. Beşinci kitabı ‘Dad’ı ise, yazdıkça ve yazıyla bağlantısını derinleştirdikçe edebi gücü pekişmiş, olgunlaşmış, yazın serüveninde bir üst evreye geçmiş bir müellifin kitabı olarak okuduğumu söylemeliyim.
Siyasi kimliği olan bir edebiyatçının yazdıklarını (en azından aşikâr bir ölçüde) dünya görüşünün belirlediğini düşünmek elbette yanlış değildir. Muharrir Demirtaş’ın hikaye ve romanlarının satır ortalarında, seçtiği roman/öykü karakterlerinin kimliğinde ve yaşantısında ya da değindiği kimi ağır toplumsal gerçeklerin ele alınışında, Demirtaş’ın siyasi kimliğinin izini sürmek mümkün kuşkusuz. Ancak bence bu temel yanlışsız, besbelli bir siyasi kimlikle öne çıkmayan müellifler için de geçerlidir: Sonuçta, her muharririn bir dünya görüşü, şahsî ideolojisi, topluma bakışı vardır ve bunu şuurlu olarak -bazen de farkına varmadan- yapıtlarına direkt ya da dolaylı olarak yansıtır.
Her şey bir tarafa, bireyleri tek bir kimliğe hapsetmek, sırf tek bir alanda maharet sahibi olabileceklerini tez etmek mümkün müdür? Ehil oldukları farklı alanların etkileşimini irdelemek başka mevzu.
Öte yandan, Demirtaş özelinde siyasi kimliğiyle edebi yapıtları ortasındaki bu olağan etkileşimin karşıt tarafta de işlediğini düşünüyorum. Diğer bir deyişle, müellif Demirtaş’ın edebiyatının siyasetçi Demirtaş’ın görüşlerinden ne derece etkilendiğini sorgulamaktan çok, asıl müellifin edebi artalanının siyasetçinin niyetlerini ve siyasi üslubunu ne derece belirlediğini irdelemeliyiz tahminen de.
Ne de olsa Selahattin Demirtaş, alışmak zorunda kaldığımız klasik siyaset insanlarından çok farklı bir entelektüel profile sahiptir. Edebiyat alanındaki yetkinliğinin ötesinde, birçok öteki sanat kısmına da ilgi duyan, donanımlı bir aydındır. Salt heves etmekle müellif olunmuyor ne de olsa… Bu durumda, hapsedildiği dört duvardan bile taşan engin düşgücü, kapsamlı ömür ideolojisi ve zekasını yansıtan mizahi lisanı başta olmak üzere, muharririn edebi yapıtlarına damgasını vuran temel niteliklerinin, siyasetçi Demirtaş’ın ezber bozan duruşunu ve özgün üslubunu da şekillendirmemesi mümkün müdür?
Sonuçta, entelektüel derinlikten mahrum siyasetçilerin tek yapabilecekleri şey, var olanı yönetim etmektir. Bilgili toplumsal yapıyı dönüştüremezler: Kimi onu daha âlâ kimisi de daha makus yönetir, o kadar. Gelişkin bir düşgücüne sahip olmadan, ideolojik ezberlerin ötesinde hayatı tüm çelişkileriyle kavrayamadan, daha farklı bir ömrün mümkün olabileceğini hayal edemeden toplumun önüne dönüştürücü gayeler konulabilir mi? Derdiniz yalnızca mevcut nizama karşı çıkmak, yakıp yıkmak değilse, müspet bir toplumsal dönüşüm gerçekleştirmeyi hedefliyorsanız, sizinle hemfikir olamayanların, hatta size karşı olanların bile dinleyebilecekleri bir üsluba ve lisana sahip olmadan bu tarafta davette bulunsanız inandırıcı olabilir misiniz?
Bunu şöyle de tabir edebiliriz tahminen: Şayet düşgücünüz, dönüştürücü bir ütopyanız ve bununla uyumlu bir diliniz/üslubunuz yoksa, var olanın -yani mevcut distopyanın- paydaşlarından biri olmanın ötesine geçemezsiniz.
Bu manada, siyasi görüşlerinden dolayı mahpusa atılan Selahattin Demirtaş’ın orada edebiyata yönelmesinin bir tesadüf olmadığı ve bunun düşgücüyle adaletsizliğe direnmenin ötesinde bir mana taşıdığı kanaatindeyim.
Bana sorarsanız, muharrir Demirtaş yalnızca nitelikli edebi metinler üretmekle kalmıyor: Yapıtlarını okuyanlara, siyasetçi Demirtaş’ın duruşunu ve ideolojisini daha uygun anlayabilmenin ipuçlarını da sunuyor.