Erdem Dönmez
Bugün içinde yaşadığımız dünyanın pahalar sistemi, büyük ölçüde Aydınlanma sonrası Batı’nın edindiği deneyimin eseridir. Cümbüş, giysi, yiyecek, alışveriş kültürü üzere gündelik alışkanlıkların yanı sıra his, niyet ve inanç sistemlerini de global ölçekte Batı’nın belirlediği çağdaş dünyada Batı dışı toplumlar, önlerine sürülen bu “idea”ya ulaşmak ismine tek tipleşen bir hayatın mensubu olmaya uğraşlar. Fakat medeniyet tarihinin başlangıcını Aydınlanma ile sınırlamak, kültürlerin kökenlerini çağdaşlık ölçeğinde tartışmak, dünya tarihi geniş açıdan değerlendirildiğinde son derece yetersiz bir teşebbüs olarak yorumlanabilir. Gerçekten yazılı kaynaklara dayanan medeniyetler tarihi, Antik Yunan niyeti merkeze alınarak, bu kültürden beslenen farklı inanç, ırk ve kültüre mensup toplulukların pahalar sistemi karşılaştırılarak okunabilir. Etem Çalık, Ötüken Neşriyat’ın Akademik Araştırmalar serisinden çıkan İki Din İki Medeniyet başlıklı çalışmasında bu türlü bir niyetle medeniyetler tarihini Hristiyanlık ve İslam’ı kaynakları prestijiyle karşılaştırarak ele alır; her iki kültürde yaşanan yozlaşmanın kaynaklarına iner.
Çalışmanın Ön Söz’ünde Hristiyan ve İslam medeniyetlerini kıyaslayan bir yapıtın Türkçe literatürde olmayışını dikkate alarak bu türlü bir çalışmayı ortaya koyduğunu belirten Çalık, her iki medeniyetin tıpkı kaynaklardan beslenmelerine rağmen Hristiyanlığın neden skolastiğe kaydığını, İslam’ınsa ürettiği ilmi, felsefi, siyasi, edebi ve dini ayrıcalıklarla beş asırdan fazla ayakta kalan büyük bir medeniyeti nasıl inşa ettiğini sorgular. Bu bağlamda “Hristiyan Medeniyetinin Kaynakları” ve “İslam Medeniyetinin Kaynakları” biçiminde iki kısma ayrılan kitapta her iki kültürün felsefi, siyasi ve dini kökenleri tarihi, kültürel ve coğrafik kurallar dikkate alınarak kıymetlendirilir. Ayrıyeten Hristiyan medeniyetinin ilimden kaynaklı bir yapı olmadığı niyetiyle yalnızca İslam medeniyetinin ilmi kaynaklarına da değinilir.
GÜNAHKÂR İNSAN
Etem Çalık’a nazaran iki medeniyetin ortasındaki temel fark, insanı algılayış biçimine dayanır. Hristiyanlık doğuştan günahkâr kabul ettiği insanı kusurlu bir varlık olarak ilan ederken onun seçme iradesini de elinden alır. İrsiyete dayanan bu suçlulukla uygunluk hürriyetini kaybeden insan, bu dünyada Mesih’e tâbi olarak ya da öte aleme göç ederek kurtulmayı bekler. Platon ideolojisiyle Hristiyanlık öğretisinin birleştiği bu dogmatik anlayış, Aristotales’in Batı dünyasında tanınmasıyla değişir. 13. asrın ikinci yarısından itibaren pasifleşmiş günahkâr insan, zulme başkaldırmayı bir mükellefiyet olarak görmeye başlar. Bu kırılma, Hristiyan Batı fikri için bir inkılap olarak kıymetlendirilebilir ve bundan bu türlü Aristotales’i takip ederek doğuştan “tabula rasa” biçiminde algılanan zihin, deneyim vasıtasıyla doldurulabilir hale gelir. İnsanı kusurlu olarak gören bu anlayışın temelinde Hristiyanlığın İslamiyet’in aksine Peygamberinin yaşadığı devirde yayılıp güçlenmemesi yatar. Roma İmparatorluğunun güçlü olduğu evrede ortaya çıkan Hristiyanlık, siyasi ve ekonomik güç sahiplerinin prestijlerini yitirmeleri kaygısıyla baskılanır. Peygamberi çarmıha gerilen, kitabı tahrif edilen Hristiyanlık, Pagan kültürlerin etkisi altında teslis inancıyla aslından kopup yeni bir form alırken kilise kendinden uzak olanlara zulmetmeye başlar. Bunun sonucunda Avrupa’da ıslahat kaçınılmaz olur. Batı’nın kurduğu yeni dünya nizamı Hristiyanlığa karşı bir seyirde ilerler.
İSLAM MEDENİYETİ VE ANTİK YUNAN İLİŞKİSİ
Antik Yunan kaynakları İslam medeniyetinin de temelini oluşturur. Lakin Müslümanların bu ideolojiden faydalanmaları Hristiyanlardan farklı olur. Müslümanlar öncelikle Platon ve Aristo öğretilerinden tek kaynak olarak beslenmez; Hint ve İran medeniyetlerinin miraslarından da faydalanır. Çalık’ın vurguladığı üzere eklektik bir anlayışla beden bulan İslam medeniyeti, el-Kindî, Ebubekir Zekeriya er-Razî, Farabî, İbn Sina, İbn Bacce ve İbn Rüşd üzere filozoflar aracılığıyla İlah, varlık, yaratılış ve akıl sorunlarına yeni yaklaşımlar sunar. İslam ideolojisinde görülen bu gelişmeler Batı fikrinin gelişimine de kaynaklık eder.
İslam medeniyetinin siyasi kaynaklarına da değinilen çalışmada Müslümanların Hristiyanlara karşılık büyük bir miras üretmelerinin temel münasebeti, Hz. Peygamber (sav)zamanında kazanılan başarılara bağlanır. Putperest bir toplumda ortaya çıkan İslamiyet, mücerret tek İlah anlayışını toplumda hâkim kılabilmiş, ayrıyeten büyük bir devlet de inşa edebilmiştir. Vahyedildiği Arap coğrafyasına yeni bir insan, hürriyet, eşitlik ve toplum anlayışı getiren İslamiyet, pek çok engellemeyle karşılaşsa da rastgele bir tahribata uğramadan süratle yayılmış, emrettiği gaza ruhuyla Hz. Peygamber’den (sav) sonraki devirlerde de tıpkı anlayışı sürdürmüştür. Başka taraftan bilhassa Endülüs Emevileri, Abbasiler ve Büyük Selçuklu devrinde ilim, fen ve ideoloji alanında büyük ilerleme kateden Müslümanlar, Hristiyanlığın karanlığa gömülmesine rağmen güçlü ve bütünlüklü bir medeniyet inşa etmişlerdir. Çalık, bu medeniyet dairesi çerçevesinde İslam alımlarının matematik, astronomi, tıp ve kimya alanlarında insanlığa nasıl yenilikler getirdiğini belirterek, Aydınlanma sonrası Batı medeniyetinin İslamiyet’ten ne ölçüde etkilendiğini örnekler.
BUGÜNE BAKINCA
Aynı kaynaklardan beslense de birbirinden çok farklı sonuçlar doğuran iki medeniyetin karşılaştırmasında muharrir, günümüzde İslam dünyasının Batı karşısında düştüğü durumu da tenkit eder. “İslam toplumlarının asıl kusuru, bugünkü çürümüşlükten kurtulmaya çalışmak bir tarafa, rahatsızlık bile duymamalarıdır.” diyen Çalık’a nazaran İslam dünyasının her şeyden evvel yeni bir insan, cemiyet ve dünya anlayışına muhtaçlığı vardır. Bu bağlamda Müslümanların Orta Çağ İslam medeniyetinden beslenmeleri koşuldur.