Etem Ruhi Üngör, ömrünü Türk musikisine hizmete adamış değerli isimlerden biridir. Hayatta iken bedeli pek anlaşılamamış Üngör’ün anıları birinci kez yayınlanarak okurla buluştu.
Türk musikisi dediğimiz vakit, genel okurun aklına daima musiki icrası ya da nazariyat gelir. Hiç elbet bu başlıklar da musiki bahsinin içindedir fakat musikimizin tarihi, bu alandaki literatür, çalınan aletlerin koruması, gelişim süreçlerinin tespiti de başlı başına bir bahistir. Yakın devir musiki tarihimizde bilhassa bu iki cephesiyle daha çok ön plana çıkan Etem Ruhi Üngör’ün anıları Orhan Araslı’nın titiz çalışması ile yayımlandı. Etem Ruhi Üngör’ün Anıları/ Bir Uğraşın Hikayesi (Osmanlı Devri Müziği Uygulama ve Araştırma Merkezi (OMAR) yay. 2022, 351 s.) ismiyle yayımlanan yapıtta 1922 yılında başlayıp 2009 yılında nihayete eren 87 yıllık bir ömür sorular eşliğinde hülasa edilmiş. Orhan Araslı’nın yıllar evvel kayda aldığı ve daha sonrasında deşifre ederek yayına hazır hâle getirdiği Etem Ruhi Üngör anılarını, ortadan geçen vakit içinde OMAR (Osmanlı Devri Müziği Uygulama ve Araştırma Merkezi) yayınlayarak büyük bir hizmete vesile olmuştur.
TÜRK ÇALGILARI PEŞİNDE
Etem Ruhi Üngör’ün musiki tarihimiz açısından iki değerli cephesi olduğunu belirtmiştik. Bunlardan birincisi hiç elbet Hüseyin Saadettin Arel’in 1948 yılında yayına başlattığı Musiki Mecmuası’nı 176. Sayısında devralarak 41 yıl boyunca sürdürmesidir. İkincisi ise 1967-76 yılları ortasında 25.000 km’yi bulan bir yol yaparak 750 civarında çalgı toplamasıdır. Araslı’nın da tabiriyle kendisini “Türk musikisi hizmetinin bir neferi” olarak gören Etem Ruhi Üngör yeri gelmiş bir vesikanın mevcudiyetini işittiğinde otobüse atlayıp ülkenin öbür ucundaki bir kütüphaneye koşmuş, kimi vakit radyoda bir yağlı güreş haberi alınca, pehlivan musikisini tespit için gece apar topar otobüse atlayıp tekrar memleketin öbür ucuna gitmiş, Harbiye Marşı’nın bestekârını bulmak için adresini bilmeden gidip koca İzmir’de semt semt koşturmuş ve en nihayetinde musikimizin uzun yılların sesi olan Musiki Mecmuası’nı 41 yıl boyunca tek başına çıkarıp, basıp dağıtarak dünyanın en uzun ömürlü ikinci müzik mecmuası unvanını kazandırmış bir isimdir. (s.15)
ÜÇ İFTİHAR KAYNAĞI
Araslı’nın belirttiğini nazaran hizmeti yalnızca bununla sonlu değil Üngör’ün; 60 yılını vakfettiği Türk musikisiyle alakalı yurt içi ve yurt dışında 35 civarında bildirim vermiş, 1000’den fazla makale ve şimdi basılmamış 30 kadar kitap kaleme almıştır. 1300 Yıllık Türk Çalgıları Ansiklopedisi ise kimsenin basmaya cüret edemediği yayınlanmamış yapıtlarının başında geliyor. Kelamlı geleneğin en bariz refleksini Orhan Araslı’ya da gösteren Üngör “Ben yazmam lakin sen yazarsan anlatırım” demiş ve başlamışlar konuşmayı, en nihayetinde bu türlü bir eser bedene gelmiş. Yapıtın başında Üngör, hayatında üç iftiharını Türklüğüm, İslâmlığım ve Çanakkale gazisinin oğluyum, halinde lisana getiriyor. (s.27)
Niğde’den İstanbul’a gelip yerleşen bir ailenin çocuğu olan Etem Ruhi Üngör, doğduğundan beri konutta musiki havasının daima olduğunu belirtiyor. O denli ki meskende bir tane ud yer almaktadır. Annesi ve babası ikisi de ud çalmaktadır. Babasının notaya hakim olduğunu annesinin ise kıvrak taksimler yaptığını naklediyor. 1945 yılında Kalamış’ta düzenlenen sandal seyahatinde musiki cemiyetine girmek istediğini lisana getiren Üngör, Üsküdar Musiki Cemiyeti’nde musiki eğitimine başlar. 1952 yılına kadar süren Üsküdar Musiki cemiyetin günlerinde musiki literatürümüze girecek birinci yazı da kaleme alınır. Kanunun mandal tertibatı hakkında bir etüt başlıklı bir yazı kaleme alan Üngör’ün, 1949’da Musiki Mecmuası’nın 23. Sayısında yazısı yayımlanır. Laika Karabey, Saadettin Arel’in beğenisini kazanan bu yazı onun hayat çizgisinde kıymetli bir nokta olur. Daha sonra İleri Türk Musikisi Konservatuarı’na devam eden Üngör burada da 1961 yılına kadar hizmet eder, hem sahne programları hem de radyo programlarında ud çalar.
TEKSİR MAKİNASIYLA 21 YIL ÇIKAN DERGİ
Konservatuar ve Kolejlerde müzik hocalığı da yapan Üngör, en büyük hizmetlerinden birisi olan Musikisi Mecmuası’nın 1960 yılında ve mecmuanın 147. sayısında yazı işleri müdürlüğünü yürütmeye başlar. Yayın konseyinde değişmeler, yaşanan aksilikler ve parasızlık mecmuanın çıkışını kesintiye uğratsa da Üngör, mecmua yayınından asla vazgeçmez. Başına “İleri” ekleyerek tek başına yürüttüğü Musiki Mecmuasının matbaa ile yaşadığı meşakkatten ötürü “acaba teksir makinesi ile bunu basamaz mıyım?” sorusunu kendisine sorar. Doğruca Bankalar Caddesi’ne masraf ve Rex Rotary marka bir teksir makinesi alır. Mumlu kağıtla baskı yapan makinenin tüm çalışma aksamını baskı yoluyla test eder. 1972 yılından itibaren 21 yıldan fazla bir vakit sürecek yayın faaliyetinin temelini konutunda kurduğu teksir makinesi ile atar. Halil Can Bey’e birinci baskıları götüren Üngör, “Bazı yerlerin okunmadığı” eleştirisini duyunca mürekkeple ilgili sorunları de çözer. Bir gün mecmuanın basıldığı Hüsnü Tabiat Matbaası’nın sahibi Mithat Beyefendi öldüğünden onun yerine geçen oğlu Süleyman Dördüncü Bey’e Sirkeci’de Büyük Postanenin önünde rastlar. Uzun süren ayrılıktan sonra Dördüncü sorar: Mecmua’dan ne haber? Üngör ise “Mecmua çıkıyor” diye yanıt verir ve elindeki nüshayı gösterir. Dördüncü ise “bu ofset lakin düzgün bir ofset değil” der. Matbaacının baskıyı ofset zannettiğini belirten Üngör, bunun teksir makinesinde bastığını söyleyince kendisine “Bravo doğrusu” dediğini naklediyor. (s.65) Nisan 1972, 270. Sayıdan Haziran 1997, 457. Sayıya kadar 25 sene, mecmuayı teksir makinesi ile getiren Etem Ruhi Üngör’ün bu uğraşı işine ve musikiye olan aşkından öteki ne ile söz edilebilir ki!
Kitabın girişinde OMAR Müdürü Gönül Paçacı Tunçay’ın da söz ettiği üzere vefatından sonra OMAR’a intikal eden Etem Ruhi Üngör arşiv-kütüphanesi başta merkeze ve musikiye gönül veren herkese büyük bir sorumluluk yüklüyor. Etem Bey’in anıları bu işi ne kadar ciddiye almamız gerektiğini bizlere salık veriyor.